اخبار جعلی سیاه و اخبار جعلی خاکستری

 اخبار جعلی و شایعات در دنیا تاریخچه‌ای طولانی دارد و دولت‌ها در جنگ‌ها و سیاستمداران در رقابت‌های خود سال‌های طولانی از آن بهره گرفته‌اند.

واقعیت آن است که دنیای ارتباطات، اطلاع‌رسانی، تبلیغات و رسانه‌ها در سال‌های گذشته تغییرات چشمگیری را در دنیا تجربه کرده‌اند و اگرچه در گذشته استفاده از این تکنیک‌های پیچیده و نایاب، عمدتا در اختیار و انحصار دولت‌ها و تیم‌های وابسته به ایشان قرار داشت، اما رفته‌رفته و با گسترش اینترنت، شاهد تسری و تجاری‌سازی تکنیک‌هایی همچون اخبار جعلی، شایعه‌پراکنی، درز هدایت شده اخبار، بلک‌مارکتینگ و غیره به لایه‌ها، رسانه‌ها و طبقات پایین‌تر جامعه نیز هستیم. و از بد حادثه، شبکه‌های اجتماعی جهش بی‌سابقه‌ای به جریان اخبار جعلی داده است.

اما ارتباط این موضوع به حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات چیست؟
قبل از ادامه بحث باید مثالی مطرح کنم. در دنیا دو دسته هکر داریم. یک دسته از آنها به هکرهای کلاه‌‌سیاه معروف شده‌اند. این هکرها که همواره هویت خود را پنهان می‌کنند، عمدتا به نیت اخاذی، تخریب سامانه‌ها، جنگ، دزدی و سایر اقداماتی که جرم محسوب می‌شود به سامانه‌ها حمله کرده و نفع خود را می‌برند.
یک دسته دیگر هکرها اما به کلاه‌سفید معروف هستند. این هکرها که عمدتا هویت‌شان را بروز می‌دهند با شناسایی ضعف‌ها و اشکالات به هدف خود حمله می‌کنند، اما بدون تخریب چیزی، راه نفوذشان را به قربانی اعلام می‌کنند تا قربانی نیز راه نفوذ هکرهای کلاه‌سیاه را مسدود کند.
هکرهای کلاه‌سفید عمدتا در کنار بانک‌ها، نهادهای امنیتی و پلیس حضور داشته و به آنها کمک می‌کنند و برخی نیز به شکل آزاد با هدف‌های خود کار می‌کنند.

با این مقدمه اما برگردیم به موضوع اصلی. واقعیت آن است که من قصد دارم اخبار جعلی را نیز به دو دسته اخبار جعلی سیاه و اخبار جعلی خاکستری تقسیم کنم.
اما فرق این دو چیست؟ واقعیت آن است که ناشران اخبار جعلی سیاه وضعیت مشابهی با هکرهای کلاه‌سیاه داشته و نه تنها هویت آنها روشن نیست بلکه با نیت اخاذی، تخریب و تشویش اذهان عمومی به انتشار اخبار جعلی می‌پردازند. نمونه آن در کشور ما نیز یک کانال تلگرامی است که معرف حضور همگان بوده و نیاز به تبلیغ و معرفی ندارد!

اما این روزها و با الگوگیری از تکنیک‌های ناشران اخبار جعلی سیاه، برخی رسانه‌های داخلی از جمله در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات به انتشار اخبار جعلی خاکستری روی آورده‌اند.
اما منظور از اخبار جعلی خاکستری چیست و چرا به آنها نمی‌توان مثلا اخبار جعلی سفید گفت؟

بگذارید ابتدا به وجوه اشتراک اخبار جعلی سیاه و خاکستری بپردازم.
نخست آنکه این اخبار در جعلی و دروغ بودن با نوع سیاه خود وجه اشتراک دارند. دومین وجه‌اشتراک اخبار جعلی خاکستری و سیاه، سرعت انتشار آنهاست. تحقیقات نشان می‌دهد اخبار جعلی شش برابر سریع‌تر از اخبار واقعی در فضای سایبری منتشر و تکثیر می‌شوند و بنابراین متعاقبا نام ناشر این اخبار نیز به همان سرعت بر سر زبان‌ها می‌افتد و موفق به جذب مخاطب می‌شود.
اما فرق آنها در این است که محتوای خبر جعلی خاکستری بر خلاف اخبار جعلی سیاه، عاری از تهمت، تخریب و سیاه‌نمایی بوده و در نتیجه دلیلی برای شکایت یا طرح اتهام به آنها وجود ندارد.

مثال نخست، به فرض یک رسانه خبر می‌زند: "سه شرکت اول ارایه‌دهنده خدمات تاکسی اینترنتی طی توافقاتی که به عمل آورده‌اند به زودی تبدیل به یک شرکت واحد می‌شوند." طبیعی است که این خبر جعلی، زلزله‌ای میان کارکنان، مدیران، رانندگان، رقبا و دیگر ذی‌نفعان در عرصه حمل‌ونقل اینترنتی ایجاد کرده و همچون طوفانی در فضای مجازی دست به دست شده و به گردش در خواهد آمد.

مثال دوم، یا برای مثال همان رسانه خبر می‌زند، "شنیده شده با فلان فرد برای جایگزینی به جای مدیرعامل یک اپراتور بزرگ صحبت شده است و حالا پیشنهاددهندگان منتظر پاسخ مثبت او هستند!"
از آنجا که این خبر جعلی طبعا برای سهامداران، مدیران، کارکنان و ذی‌نفعان این اپراتور بزرگ، بسیار مهم محسوب می‌شود، جنب‌وجوش و واکنش سریع و گسترده‌ای برای دریافت صحت و سقم این خبر آغاز می‌شود. اگرچه کمی بعد این خبر جعلی تکذیب می‌شود، اما این پروسه، منافع گسترده نامشروعی برای برخی به همراه دارد.

نخست آنکه، فردی که به دروغ گفته شده که به او پیشنهاد مدیرعاملی شده، نامش به یکباره بر سر زبان‌ها می‌افتد و به قولی چهره و شناخته می‌شود!
دوم آنکه، نام رسانه ناشر این خبر جعلی نیز به سرعت بر سر زبان‌ها افتاده و موفق به کسب مخاطبان کنجکاو بیشتری می‌شود.
سوم آنکه، ناشر خبر جعلی به دو طرف ماجرای این شایعه، این پیام غلط را می‌دهد که قدرت کافی و زیادی برای تکان دادن به ایشان دارد.
چهارم آنکه، در بلندمدت و با انتشار شایعات و جذب مخاطب، رسانه ناشر اخبار جعلی خاکستری، امکان جذب قراردادهای خبری و تبلیغاتی با نهادهای مختلف را پیدا می‌کند.
پنجم آنکه، اصولا تکذیبیه این قبیل اخبار به دست تمامی گروه‌های مخاطب که مورد هدف اخبار جعلی قرار گرفته‌اند، نمی‌رسد. چراکه ناشر اصلی علی‌القاعده تکذیب را منتشر نمی‌کند و وانگهی، تکذیبیه نیز به سرعت خبر جعلی به دست همه نمی‌رسد. در نتیجه همه خوانندگان خبر جعلی در جریان دروغ بودن خبر قرار نمی‌گیرند. از سوی دیگر به علت حجم گسترده و سرعت بالای اخبار منتشره در طول شبانه‌روز، مخاطب گاه فراموش می‌کند که آن خبر جعلی هیچ‌گاه محقق نشد. پس همچنان اعتماد و ارتباط خود را با ناشر خبر جعلی حفظ می‌کند!

آری! این تکنیکی است که این روزها برخلاف تعاریف و اصول پایه و اخلاقی حرفه رسانه و روزنامه‌نگاری، از سوی برخی رسانه‌ها و سایت‌های حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات در پیش گرفته شده است و برای همین نمی‌توان به اخبار جعلی مذکور، "سفید" گفت و از واژه "خاکستری" استفاده می‌شود.

البته این تنها سوی اخلاق‌مدار ماجراست و سمت دیگر ماجرا یعنی ناشر خبر جعلی، رسانه را به مثابه بستری برای آگاهی و اطلاع‌رسانی نمی‌داند و رسانه صرفا ابزار، نردبان، ویترین و پوششی برای کسب درآمد، تامین منافع حامیان و پیشرفت به هر روش و از هر طریق محسوب می‌شود.
به نیمه تاریک و پلید دنیای رسانه‌ها خوش آمدید!